10 Ekim 2025

Otizm Spektrum Bozukluğunda Yan Bakışların Nedenleri ve Çözüm Önerileri

1. Yan Bakışların Nedenleri

a) Duyusal Aşırı Yüklenme

OSB'li bireylerde göz teması, duyusal sistem üzerinde aşırı yüklenmeye neden olabilir. Bu, özellikle yüz ifadelerindeki yoğun duygusal bilgiyi işlemeye çalışırken daha belirgin hale gelir.
- Klin ve Jones (2018): Göz temasının yoğun görsel ve duygusal bilgiyi içerdiğini, bu durumun otizmli bireylerde stres veya rahatsızlık yaratabileceğini belirtmiştir. Yan bakışlar, bu aşırı yüklenmeden kaçınmanın bir yolu olabilir.

b) Sosyal Kaygı ve Tehdit Algısı

Doğrudan göz kontağı, bazı OSB'li bireylerde tehdit olarak algılanabilir. Yan bakışlar, bireyin sosyal kaygıyı azaltma stratejisi olabilir.
- Dalton ve ark. (2005): Otizmli bireylerde amygdala aktivitesinin göz kontağı sırasında arttığını ve bunun kaygıyı artırdığını göstermiştir.

c) Bilgi İşleme Tercihi

Yan bakışlar, bireyin çevresel bilgiyi daha iyi işlemeye yönelik bir tercih olabilir. OSB'li bireyler, doğrudan bakış yerine çevresel alanlara bakarak daha fazla bilgi toplama eğiliminde olabilir.
- Pelphrey ve ark. (2002): Otizmli bireylerin sosyal uyaranları çevresel yollarla işlemeyi tercih ettiğini bulmuştur.

d) İletişimsel Niyet Eksikliği

Yan bakışlar, OSB'li bireylerin sosyal etkileşimde bulunma niyetinin düşük olduğunu gösterebilir. Bu, sosyal motivasyon eksikliği ile ilişkilidir.
- Chevallier ve ark. (2012): Sosyal ödüllerin otizmli bireyler için daha az cazip olduğunu ve bu durumun göz temasından kaçınma davranışını artırdığını vurgulamıştır.

2. Yan Bakışların Anlamı ve İpuçları

Yan bakışlar genellikle aşağıdaki durumlara işaret edebilir:
- Rahatsızlık veya Anksiyete: Bireyin sosyal baskıyı hissettiği durumlarda ortaya çıkabilir.
- Odaklanma veya Düşünme: Bazı bireyler, göz kontağını keserek daha iyi konsantre olabilir.
- İletişimden Kaçınma: Birey, sosyal etkileşimden kaçınmak istediğinde yan bakışlar kullanabilir.

3. Yan Bakışları Ele Almak İçin Çözüm Önerileri

a) Duyusal Destek Sağlamak

Göz temasını bireyin duyusal toleransına göre artırmak önemlidir.
- Strateji: Göz temasını doğrudan istemek yerine, bireyin rahat hissettiği bir mesafede ve açıdan sosyal etkileşim kurmak.
- Uygulama: Duyusal hassasiyetleri azaltmak için sessiz, dikkat dağıtıcı olmayan bir ortam oluşturmak.

b) Oyun Temelli Müdahaleler

Oyun ortamlarında göz teması ve yüz ifadeleriyle ilgili aktiviteler, bireyin sosyal becerilerini geliştirmesine yardımcı olabilir.
- Örnek: Yan bakışları doğal bir iletişim sürecine dahil eden eğlenceli oyunlar geliştirmek (örneğin, saklambaç oynarken bireyin yüz ifadelerini yorumlama).

c) Modelleme ve Taklit

Ebeveynler ve terapistler, göz temasını teşvik etmek için modelleme yapabilir.
- Strateji: Bireyin yan bakış davranışını kabul etmek ve zamanla göz temasına doğru yönlendirmek.

d) Sosyal Ödüller ve Pekiştireçler

Bireyin göz temasını artırmak için sosyal ödüller kullanılabilir.
- Örnek: Göz teması kurduğunda bireyin sevdiği bir etkinlik veya nesneyle ödüllendirilmesi.

e) Sosyal Hikayeler ve Görsel Destekler

Sosyal hikayeler, bireyin göz temasının anlamını anlamasına yardımcı olabilir.
- Uygulama: Bireyin sosyal durumları ve göz temasının önemini anlamasını kolaylaştıracak kısa hikayeler oluşturmak.

4. Sonuç ve Öneriler

Otizm spektrum bozukluğunda yan bakışlar, bireyin sosyal, duygusal ve duyusal gereksinimlerini yansıtan bir davranıştır. Bu davranışı anlamak ve bireyin ihtiyaçlarına göre uyumlu çözümler geliştirmek önemlidir. Yan bakışların doğrudan ortadan kaldırılması yerine, bireyin doğal iletişim biçimine saygı duyularak, göz teması ve sosyal etkileşim becerilerinin kademeli olarak geliştirilmesi hedeflenmelidir.
Araştırmalar, bireye özel yaklaşımların, özellikle erken müdahale programlarının, sosyal iletişim becerilerinin gelişiminde etkili olduğunu göstermektedir.

Kaynaklar

1. 1. Dalton, K. M., et al. (2005). Gaze fixation and the neural circuitry of face processing in autism. *Nature Neuroscience.*
2. 2. Pelphrey, K. A., et al. (2002). Brain mechanisms for interpreting the actions of others. *PNAS.*
3. 3. Klin, A., & Jones, W. (2018). Altered reward circuits in autism. *Neuron.*
4. 4. Chevallier, C., et al. (2012). Social motivation theory of autism. *Trends in Cognitive Sciences.*